Ашықтық пен әділдік – қазіргі күннің басты талабы. Осы бағытта мемлекеттік органдар жұмысының жүйелі, нәтижелі болуы үшін қоғамдық кеңестердің маңызын арттыруға баса мән беріліп жатыр. Мемлекет пен халық арасындағы диалог алаңына айналады деген мақсатпен құрылған қоғамдық кеңестер өз міндетін толық атқарып жүр ме? Қазақстанның барлық өңірін қамтыған қоғамдық кеңестер 2016 жылдың қаңтарынан бастап жұмыс істей бастады. Министрліктердің, орталық атқарушы органдардың жанынан, сондай-ақ мемлекеттік басқарудың республикалық және жергілікті деңгейлерінде консультативті-кеңесші, бақылаушы орган ретінде құрылған бұл институт бюджет қаражатын тиімді пайдалануға, мемлекеттік қызметтің сапасына, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске оң ықпалын тигізеді. Яғни, атқарушы органдар қоғамдық кеңестер арқылы шешім қабылдарда қоғамдағы маңызды мәселелерге мән беріп, көпшіліктің пікіріне жүгінеді. Қоғамдық кеңес – қоғамдық бірлестіктердің белсенді өкілдері мүшелік ететін, белгілі бір формадағы құрылымы бар жүйе. Қоғамдық кеңестерге мемлекет тарапынан белгілі бір өкілеттіліктер бекітілген. Қоғамдық кеңестердің басты айырмашылығы — азаматтардың басқару органдарының жұмысына көбірек қатысуы, бұл жергілікті, заң шығарушы немесе атқарушы органдар болуы мүмкін. Қоғамдық кеңестер әртүрлі мақсаттарда құрылуы мүмкін:
–Арнайы мәселелер бойынша сарапшылармен консультациялар;
– Заңнаманы, мемлекеттік бюджетті әзірлеуге көмек;
– Билік шешімдерінің орындалуын бақылау;
– Мемлекеттік орган берген кейбір мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру.
Қоғамдық кеңес қоғамдық бақылаудың тұрақты жұмыс істейтін кеңесші-консультативтік органы болып табылады. Қазіргі уақытта қоғамдық бақылаудың тиімді құралдардың бірі. Мемлекеттік органдар жұмысының ашықтығы мен айқындығын қамтамасыз етуде, бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін арттыруда, мемлекеттік қаражаттың сапасын жақсартуда, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте қоғамдық кеңестердің жұмысы маңызды рөл атқарады. Қазақстанда үкіметтік және квазимемлекеттік мекемелер жанынан Қоғамдық кеңестер құрылды, тіпті осы кеңестердің қызметін реттейтін арнайы заң да қолданылады. 2015 жылы қабылданған «Қоғамдық кеңестер туралы» заңда қоғамдық кеңестердің қызметі «халық алдында есеп беретін мемлекетті қалыптастыру жөніндегі мемлекеттік саясатты іске асыруға, барлық деңгейдегі мемлекеттік органдардың, сондай-ақ ұлттық басқарушы холдингтердің, ұлттық холдингтердің, ұлттық компаниялардың шешімдер қабылдауына коммерциялық емес ұйымдардың, азаматтардың кеңінен қатысуын қамтамасыз етуге»бағытталғаны айтылған. Заңға сәйкес,»Қоғамдық кеңестегі азаматтық қоғам өкілдерінің саны оның мүшелерінің жалпы санының кемінде үштен екісін құрауы керек». 2016 жылдың қаңтарынан бастап Қазақстанда барлық деңгейде қоғамдық кеңестер құрылды. Сол уақыттан қазіргі кезеңге дейінгі қысқа ғана мерзімде қоғамдық кеңестердің жұмыс істеуі мен дамуында белгілі бір тәжірибесі бар. Қоғамдық кеңестер сарапшылардың, практиктер мен БАҚ-тың жіті назарын аударады. Ұлттық кооперативтер қауымдастығының басшысы Қазыбек Шейхтің айтуынша, кеңес мүшелері кеңеске ұсынылатын кандидаттарды шынымен біледі, өйткені олардың көпшілігі бұрын кеңестің сарапшылары болған.
– Қоғамдық кеңес қалалық мәслихаттың жұмысын қайталамайды. Мәслихат бюджетке байланысты мәселелермен айналысады. Ал қоғамдық Кеңестің құзыретіне қалада туындайтын барлық мәселелер кіреді. Сонымен қатар, Қоғамдық кеңес партиялардан тыс, сондықтан қатаң партиялық тәртіп жоқ. Бұл тұрғыда қоғамдық кеңестер неғұрлым еркін. Мысалы, әкімдікке сұрақ қоймас бұрын, Мен алдымен бұл мәселелерді адамдармен әлеуметтік желілерде талқылаймын. Олардың барлығы әкімдікке қатысты емес. Қалай болғанда да, қоғамдық кеңеске азаматтық белсенділерді көбірек тарту қажет, — дейді ол. Қазақстанда барлығы 234 Қоғамдық кеңес бар. Оның 18 — і республикалық, 216 — сы облыстық, қалалық және аудандық деңгейде. Кеңестер 2016 жылдан бастап жұмыс істейді және оны билік бақылаушы орган бола алатын және мемлекеттік органдармен ашық және ашық жұмыс істеуге мүмкіндік беретін институт ретінде ұсынды. Депутат Қанат Мусин азаматтардың пікірінше, қоғамдық кеңестер халық пен билік арасындағы қоғамдық пікір мен диалогтың тәуелсіз және маңызды институтына айналғанын айтты.
— Қоғамдық кеңестер адамдарға биліктің шешімдеріне әсер етудің ең жақсы құралдарының біріне айналуда. Кез-келген белсенді адам кеңес мүшесі бола алады. Егер азаматтар өздерінің құқықтары туралы білсе және оларды талап етсе, кеңестерге есік ашық. Кеңеске кіргеннен кейін ол өз өкілеттіктерін дұрыс пайдалануы керек», — дейді ол. Қоғамда қалыптасқан ақпараттық және қоғамдық-саяси трендтер көрсетіп отырғандай,
қоғамдық кеңестер институты оның қызметін кешенді және жүйелі талдауды және кейбір жекелеген механизмдерін жетілдіре түсуді қажет етеді. Қоғамдық кеңестер мемлекет пен халық арасындағы диалог алаңы ретінде жан-жақты дами түскені абзал. Қазір Президент Тоқаевтың тапсырмасы бойынша әзірленген «қоғамдық бақылау туралы» заң жобасы Парламентте жатыр. Заң «халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын айқындауға, «мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік сектордың ашықтығына ықпал етуге және жауапкершілігін арттыруға»тиіс. Бұл ретте» Есеп беретін мемлекетті қалыптастыру «2015 жылы қабылданған» Қоғамдық кеңестер туралы » заңда да жазылған. Бұл ретте Қазақстанда 2019 жылы наразылықтардан кейін құрылған ұлттық қоғамдық сенім Кеңесі түріндегі» ең үлкен қоғамдық кеңес » бар.
Қазақстанда қоғамдық кеңестердің қызметі 2016 жылы басталды. Қоғамдық кеңестер – министрлiктер, Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және есеп беретiн органдар, сондай-ақ өз құзыретiнiң мәселелерi бойынша жергiлiктi мемлекеттiк органдар құратын консультативтік-кеңесшi, бақылаушы органдар. Бүгінгі таңда Қазақстанда 256 қоғамдық кеңес жұмыс істейді: республикалық деңгейде – 35, жергілікті деңгейде – 221. Квазимемлекеттік ұйымдар құратын қоғамдық кеңестер де бар. Қазіргі таңда қоғамдық кеңестерге 4 мыңға жуық адам тартылса, оның 86 пайызы азаматтық қоғам өкілдері. «Қоғамдық кеңестердің басты мақсаты – мемлекеттік органдардың қызметіне қоғамдық мониторинг жүргізу. Бұл тұрғындардың проблемалық мәселелерін жинайтын алаң.
Қоғамдық кеңестер жұмысының тиімділігі, ең алдымен, қоғам және мемлекеттік органдар өкілдерінің бір-бірімен диалог жүргізуге деген өзара ұмтылысына, сондай-ақ тараптардың кәсіби деңгейіне байланысты, деп жазады шетелдік сарапшылар. 2008 жылдан бері Беларусь пен Ресейде бірқатар жаңа қоғамдық кеңестер құрылды. Бұл жаңа органдардың құрылуы құқық қорғау қоғамдастығы мен халықаралық бақылаушылар арасында үлкен ынта тудырды: үкіметтің бұл қадамы саяси либерализацияның көрінісі ретінде қабылданды. Бұқаралық ақпарат құралдары жағынан парламентке балама ретінде қоғамдық кеңестер ұсынылды, бұл органдарды құру авторитарлық режим жағдайында демократияның тапшылығын толтыруды, билік пен қоғам арасындағы байланысты жеңілдетуді көздеді. Алайда арада 15 жыл өткенде бұл мүшелер тек сәндік алаң болып шыққаны анық. Қазақстанда қоғамдық кеңесті құру жөніндегі жұмыс тобы құрылуда, оның жетекшілері жұмыс тобының азаматтық қоғам өкілдерінің мүшелері арасынан дауыс беру арқылы сайланады. Республикалық деңгейдегі жұмыс тобының құрамын тиісті мемлекеттік органның/мәслихаттың басшысы бекітеді. Қоғамдық кеңестердің құрамын мемлекеттік органдардың, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің өкілдерінен, ал конкурстық негізде коммерциялық емес ұйымдардың өкілдері мен азаматтардан жұмыс тобы құрады. Қоғамдық кеңес мүшелігіне 18 жасқа толған Қазақстан Республикасының азаматы кандидат бола алады. Естеріңізге сала кетейік, Қазақстанда қоғамдық кеңестердің қызметі 2016 жылы басталды. Қоғамдық кеңестер – министрлiктер, Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және есеп беретiн органдар, сондай-ақ өз құзыретiнiң мәселелерi бойынша жергiлiктi мемлекеттiк органдар құратын консультативтік-кеңесшi, бақылаушы органдар. Олар мемлекеттiк, квазимемлекеттiк органдардың қызметiне қатыса алады, сауалдар бере алады, өз отырыстарына органдардың өкiлдерiн шақыра алады, мемлекеттiк сатып алу жөнiндегi конкурстық комиссиялардың жұмысына қатыса алады, қоғамдық сараптамалар жүргізе алады және бақылауды жүзеге асыра алады. Бұл әрі мемлекеттік қызметтің ашықтығын қамтамасыз етеді. Қоғамдық кеңестердің құрылғанына көп бола қоймаса да осы ұйымның жұмысын ілгерілетуде көлбеңдейтін көлденең мәселелер де аз емес. Ондай түйткілді сұрақтардың басында қоғамдық кеңестердің құрамына қатысты мәселе тұр. 2015 жылғы 2 қарашадағы «Қоғамдық кеңестер туралы» заңда қоғамдық кеңестегі азаматтық қоғам өкілдерінің саны оның мүшелерінің жалпы санының кемінде үштен екісін құрауы тиіс екені көрсетілген. Соған қарамастан, қоғамдық кеңестің басым бөлігін құрайтын азаматтарды қарапайым жұрт біле бермейді. Оның мүшелері халықпен тығыз қарым-қатынас орнатпағандықтан, әлеуметтің өзекті мәселелері тиісті орындарға жетпей жатады. Осыдан екі жыл бұрын Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты әзірлеген «Қазақстандағы қоғамдық кеңестер: дамудың негізгі трендтері» атты сараптамасында кеңестердің белсенділігі оның мүшелерінің белсенділігіне байланысты екені айтылған. Сауалдамаға қатысқан сарапшылардың пікірі бойынша, кеңес мүшелерінің саяси салмағының әлсіздігі, олардың шын мәнінде қоғамдық кеңестердің қызметіне аса құлықты еместігі, жалпы жүктелген міндетке жауапкершілікпен қарамауы – аталған институтты дамытудағы басты кедергілердің бірі. Сонымен қатар белгілі бір мемлекеттік органның жанынан құрылған кеңес мүшелері сол мекеменің зейнетке шыққан бұрынғы қызметкерлері екені де айтылады. Биыл ақпан айында елордада өткен қоғамдық кеңестердің ІІ республикалық мәжілісінде сол кездегі Қоғамдық даму министрі Дархан Кәлетаев қоғамдық кеңестер құдды бір «ақсақалдар жиналысына» айналып кеткенін, кеңес құрамында 60 жастан асқандардың үлесі 35%-дан асатынын айтқан еді. Сондай-ақ ол гендерлік тепе-теңдіктің сақталып отырмағанына назар аударып, кеңес мүшелерінің төрттен үш бөлігін ер-азаматтар құрайтынын атап өткен. Бұған қоса қоғамдық кеңестердің құрамында жастардың да қатары аз. Олардың үлесі бар болғаны 5,5% екен. Қоғамдық кеңестердің құрамына қатысты сарапшылар тарапынан тағылатын сынның бірі – оның мүшелігіне әртүрлі сала мен санаттағы өкілдердің теңдей тартылмағандығы. Бүгінде көпшілікпен байланыс орнатудың кең ауқымды құралы – әлеуметтік желілер. Ал осы интернет беттерінде халық пен биліктің арасындағы түсіністіктің дәнекері болады деп сенім артылған қоғамдық кеңестер аса белсенділік танытпай келеді. Тіпті кейбір қоғамдық кеңестердің арнайы веб-сайты да ашылмаған, ашылған сайттардың өзі соңғы жаңалықтардан хабардар етіп, уақтылы жаңартылмайды. Сондықтан халық арасында қоғамдық кеңестердің жұмысынан, тіпті мұндай ұйымның барынан бейхабар адамдар да кездеседі. Мемлекеттік органдар мен әкімдіктер қоғамдық кеңестердің ашықтығына әжептәуір әсерін тигізеді. Мәселен, кеңестер мемлекеттік органдардың веб-сайттарында өз жұмыстарының нәтижелерін жариялау мен тарату жағына келгенде мемлекеттік қызметшілерге күні қарап қалады. Бұл – қоғамдық кеңестер әлі де мемлекеттік органдарға тәуелді деген қалыптасқан түсініктің бір мысалы ғана. Мұндай жағдайларға қоғамдық кеңеске мүше болғандардың өз міндетін толық ұғына алмауы да ықпал етеді. Жасалған сараптамалар көрсеткендей, кейбір кеңес мүшелері қоғам мен билік арасында байланыс орнатудың, маңызды шешімдер қабылдауда азаматтарды талқылауға қалай шақырудың, қоғамдық мониторингті қалай жүргізудің жөнін біле бермейді. Сөйтіп мемлекеттік қызметшілер нұсқаған бағытпен әрекет етуге тура келеді. Сонымен қатар қоғамдық кеңестер жергілікті мәслихаттардың қызметін қайталайды деп санайтындар баршылық. Мәселен, жоғарыда айтқан Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты жүргізген сауалдамада осы ойды сарапшылардың 38,5%-ы құптаса, кеңес мүшелерінің 32,5%-ының аталған уәжге қарсылығы болмаған. Оның үстіне жергілікті мәслихаттардың депутаттары қоғамдық кеңестерге де мүше болып жатады. Кейбір азаматтардың екі институт – қоғамдық кеңес пен мәслихатқа бірдей мүше болуы азаматтық қоғамның дауысын шектеуі мүмкін. Бүгінде қоғамдық кеңестерді дамытудағы аталған мәселелер ескеріліп, жаңа тетіктерді енгізу жайы қарастырылып жатыр. Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі Азаматтық қоғам істері жөніндегі комитетінің төрағасы Әлия Ғалымова қоғамдық кеңестердің маңызын арттыратын факторлардың бірі ретінде заңнаманы жетілдіру екенін атады. Осы бағытта түзетулердің негізгі пакетін күзде Үкімет пен Парламент Мәжілісіне ұсыну жоспарланып отыр екен. Мысалы, бұрын қоғамдық кеңес мүшелерінің сайлануын анықтайтын жұмыс тобына мемлекеттік органның басшысы жетекшілік етсе, қазір азаматтық қоғамның өкілдері өздері басқарады. Бұл қоғамдық кеңестердің дербестігін күшейтуге ықпал етеді. Заң жобасымен қатар қоғамдық кеңес мүшелері үшін жаңа құқықтар мен өкілеттіктер енгізіледі. Бұған қоса қоғамдық кеңестердің ұсыныстарының орындалу мәселесі де бір жолға қойылмақ. Енді мемлекеттік органдардың ұсыныстарға бір айдың ішінде дәлелді жауап беруі тиіс екендігі көрсетілген норма күшіне енбек. Жалпы, билік пен қоғам арасындағы байланыстың дәнекері саналатын қоғамдық кеңестердің жұмысын жетілдіру, жаңғырту үшін оның дамуына кері ықпалын тигізетін осындай кедергілер кеңінен талқыланып, оларды жою бүгінде басты назарда тұр. Осы мақсатта екі жылда бір рет дәстүрлі түрде қоғамдық кеңестердің республикалық мәжілісі ұйымдастырылады, сондай-ақ жылына бір рет сарапшылар институтты дамытудың жай-күйі туралы кешенді баяндама жасайды. Қоғамдық кеңестердің жұмысына баға беріп, алдағы даму бағытын айқындайтын сондай баяндама биыл қараша айында дайын болады. Қазіргі таңда Қазақстанда 231 қоғамдық кеңес бар. Оның ішінде 15-і республикалық деңгейде, 17-сі облыс орталықтары мен Астана, Алматы және Шымкент қалаларында, 199-ы қала мен ауылдық деңгейде құрылған. Қоғамдық кеңестердің мүшелері – 3570 адам. Оның 3305-і – өңірлердегі қоғамдық кеңестің өкілдері. Қалған 265-і орталық мемлекеттік органдарда істеп жатыр. Бұрын ел арасындағы түрлі түйіткілді мәселелер мен дау-дамайларды аузы дуалы ақсақалдар бір ауыз сөзбен шешсе, қазір сол ақсақалдардың орнын қоғамдық кеңес басты. Көпшіліктің көкейіндегі мәселені қозғап, елдің мүддесін қорғап, халықтың мұң-мұқтажын құзырлы орындарға жеткізуде қоғамдық кеңестің рөлі зор. Әр саланың өкілдерінен құралған облыстық және қалалық бұл белсенді ұйым 2016 жылдан бері жұмыс істеп келеді. Осы уақыт ішінде қандай шешімдердің түйіні шешілді? Қазіргі күні қандай жұмыстар атқаруда, алдағы жоспарлары қандай? Қоғамдық кеңес бұл – ел ішіндегі түрлі саладағы мәселелерді талқылау алаңы, халықтың мұң-мұқтажын тікелей билік өкілдеріне жеткізуші механизм. Былайша айтқанда, егер монополистер тарифті көтеруге шешім қабылдаса, ол бірінші қоғамдық кеңестің талқылануына түседі, ал кеңес мүшелері осы бойынша жұртшылықтың пікірін ескеріп қана өз шешімдерін айтады. Тек құптаған жағдайда ғана, монополистерге тарифті көтеруге рұқсат етіледі. Немесе тұрғын белгілі бір проблема бойынша арыз жазып, қоғамдық кеңеске тапсырса, ол міндетті түрде кеңестің отырысында қаралады. Бұл тек екі мысал… 2015 жылғы 2 қарашада Қазақстан Республикасының «Қоғамдық кеңестер туралы» Заңы қабылданды. 2016 жылдан бастап республика бойынша мемлекеттік шешімдерді қабылдауға азаматтық қоғам өкілдерін қатыстыру мақсатында түрлі деңгейдегі қоғамдық кеңестер құрыла бастады. Құрамына депутат, ардагер, зейнеткер, журналист, қоғамдық ұйымның жетекшілері, басқарма басшылары және кәсіпкерлерден құралған 55 адам бекітілген. Қоғамдық кеңестің мүшесі болып олар аумақтағы құрылымдарының қызметін тереңірек және жан жақты түсінуге міндетті. Қоғамдық кеңестің мақсаты мен міндеттері туралы жігін ажыратып айтатын болсақ-ол қызметіне қатысты қоғамдық маңызы бар мәселелер бойынша пікірін білдіру, осы ұйым қызметінің мақсаты болып табылыды. Қызметтік міндетіне қатысты оның ауқымы — біріншіден азаматтық қоғамның мүдделерін білдіру, шешімдерді талқылау мен қабылдау кезінде жұршылықтың пікірін ескеру, екіншіден азаматтық қоғаммен өзара іс қимыл жасауын дамыту, үшіншіден — қоғамдық бақылауды жүргізу мен ұйымдасытыру нәтижесінде қызметінің тиімділігін, ашықтығын, және айқындығын арттыру, қоғамдық мүдделерді қорғауға бағытталған азаматтық бастамаларды іске асыру, осы органдардың қызметіне сенім денгейін арттыру, қоғам мен мемлекет арасында қайтымды байланысты қамтамасыз ету, әлеуметтік шиеліністердің алдын алу және оларды шешу мінтеттері басшылыққа алынған. Осы міндеттерді атқару мақсатында өткен жылы Қоғамдық кеңестің жұмыс жоспарына сәйкес нотариустар мен адвокаттардың іс-әрекетіне жеке және заңды тұлғалардың шағымдарын қарастыру бойынша талдауды, бағдарламалық қамтамасыз етушілерге құқықтарды қорғау мәселелерін, мемлекеттік қызметтерді көрсету мониторингі бойынша талдауын, Стратегиялық жоспарын жүзеге асырудың нәтижесін және т.б. талқылау бойынша іс-шаралар жүргізілді. Аса маңызды деп танылған мәселелерге тоқталатын болсам, ол Қоғамдық кеңес пен халық алдында есеп беруі. Тыңдағаннан кейін есеп қабылдауға жатқызылады. Сонымен қатар азаматтардың және заңды тұлғалардың мүдделеріне тікелей қатысты көптеген мәселелер жан жақты талқылануы тиіс. Қоғамдық кеңестер туралы заңына сәйкес Қоғамдық кеңестер азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілердің жобаларын әзірлеуге және талқылауға қатысады. Бұл тұрғыдан алғанда Қоғамдық кеңес мүшелерінің тәжірибесі мен білімін қызметінің негізгі мәселелерін шешуде ұтымды және тиімді пайдалануға болады. Сөзімді түйіндей келе айтарым, қоғамдық қауымдастықтар, азаматтар мен заңды тұлғалар бүгіңгі мемлекет жүргізіп отырған мемлекеттік саясат пен қоғамға қатысты өз ой пікірлерін қоғамдық кеңес арқылы жеткізе алады.