Мемлекет тілінің бүгінгі ғылым мен білім саласында алатын орны ерекше. Ол ғылым тілі ретінде ғылыми терминологияны қалыптастыруда айшықты рөл атқарып келеді. Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев: «Қазақ тілі, шын мәнінде, білім мен ғылымның, мәдениет пен іс жүргізудің тіліне айналуда» деп мемлекеттік тілдің өміршеңдігіне лайықты бағасын берді.
Ахмет Ясауи Университетінде «Қазақ тілі – ғылым тілі: жасанды интеллект және терминология» тақырыбымен ІІ халықаралық симпозиум басталды.
Алғашқы күні университет ректоры Жанар Темірбекова төрағалық еткен жиынға Түркістан облысының әкімі Нұралхан Көшеров, ҚР Парламент Сенатының депутаты Дархан Қыдырәлі, Халықаралық «Қазақ тілі» бірлестігінің төрағасы Рауан Кенжехан, «Bilig» журналының редакторы Фырат Пурташ сияқты танымал тұлғалар қатысуда. Айтулы жиынды ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі мен ҚР Президентінің жанындағы Ұлттық ғылым академиясы, Түркістан облысының әкімдігі, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті және SSCI, Scopus, Web of Science базаларына енетін «Bilig» журналы, Дүниежүзі тоғызқұмалақ федерациясы бірлесе ұйымдастырып отыр.
Алқалы жиында ғылым мен технологиялар тоғысындағы қазақ тілінің болашағы талқыға түсіп, іргелі және қолданбалы тіл білімі, заманауи тілтанымдық зерттеулер, жасанды интеллект және қазақ тілінің ғылыми коммуникациясы, әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдардың ұлттық мазмұнын жаңартудың заманауи парадигмалары, жаратылыстану және техникалық ғылымдар саласындағы ұлттық мазмұнды дамыту, қазақ тілінің рөлі және жасанды интеллекттің мүмкіндіктері, қазақ тілінің салалық лингвистикасын дамытудың іргелі әдіснамалық негіздер және білім беруді цифрландыру мәселелері сөз болады деп күтілуде.
Түстен кейін халықаралық ғылым дипломатиясы талқысында халықаралық индекстелетін базалардағы журналдардың мақала және жариялау саясаты, сапалы мақала жариялау процессін ұйымдастыру техникалары және жасанды интеллект мүмкіндіктері, ұлттық және халықаралық индекстелетін базаларға ену жолдары нақты тәжірибеде сарапталды.
Симпозиумының ашылу салтанаты өтетін залдың фойесінде жайылған Әйгерім Бегімбет пен Жанерке Хумардың бірлескен жобасы – «Ахмет Ясауи университеті: жаһандық жас ғалымдар» атты портреттік галереясы көп көңілінен шықты. Әр портреттің бүйіріндегі QR-кодқа смартфон жақындату арқылы сол ғалымның ғылымда жеткен негізгі жетістіктерімен санаулы секундта танысуға болады. Сонымен қатар, келген меймандар түрік халықтарының зияткерлік ойындар көрмесімен, «Креативті индустрияның тілтанымдық негіздері: әзірлемелер мен жобалар» атты Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының, сондай-ақ «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының жасанды интеллект негізінде әзірленген жобалар көрмесін тамашалады.
Бір күн бұрын тіл маманы, филолог, «Калькасыз қазақ тілі» телеграм каналының авторы Назгүл Қожабек «Workshop: Қазақ тілінде термин жасаудағы бір ұстаным» және «Қонақ дәріс: синтаксис сыры» атты семинарлар өтті.
Алғашқы күнгі пленарлық отырыста Ербол Тілешов, Шәкір Ыбыраев, Эмине Чакыр, Шерубай Құрманбайұлы, Анар Фазылжанова, Нұрбек Матжани, Юлай Шамильоглу, Хамидолла Дадабаев, Абдылдажан Акматалиев, Асылбек Қожахметов сияқты түркі жұртына танымал ғалымдар қазақ тілінің ғылым тілін дамыту жолдары, оның қазіргі заманғы ғылым мен білім саласында қолданылу мүмкіндіктері қарастырылып, ғылым әдіснамасы, қазақ тілінің ғылым тілі ретіндегі өзектілігі мен шешу жолдары, Оксфорд және Назарбаев университеттерінде қазақ тілін оқыту мәселелері, жалпытүріктік терминдер мен Ахмет Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институтының іргелі және қолданбалы зерттеулері, қырғыз және өзбек терминологиясы, қазақ тіліндегі ұлттық бірегейлік мәселелері тақырыптарында баяндамалар жасалды.
Қазақ тілінің ғылыми тіл ретінде қызмет атқаруы – оның дамуына маңызды әсер ететіні, ғылым мен білім саласы кеңейіп, жаңа технологиялар мен жаңалықтар өмірімізге еніп жатқан қазіргі уақытта қазақ тілінің ғылыми қызметі айрықша маңызға ие бола алатыны, қазақ тілінің ғылым тілі ретінде дамуы тілдің байлығын, оның құрылымдық мүмкіндіктерін және мәдениетін сақтай отырып, жаңа білім мен ақпаратты қабылдауға қабілеттілігін арттыратыны туралы өзекті ойлар айтылды.
Қазақ тілі – көп ғасырлық тарихы бар тіл, оның терең философиялық және ғылыми дәстүрі бар. Қазақ халқының ауыз әдебиеті мен жазба ескерткіштері, фольклор мен эпостарындағы терең ойлар мен тұжырымдар қазіргі ғылым мен философияның негіздеріне ұқсас мәселелерді қамтиды.
Шара барысында 16 томдық «Асыл ағаш, асыл шөп: Қазақстан флорасының жетекші тұқымдастары» сериясының және түрік тілінен қазақ тіліне аударылған «Ата жұрттан – ана жұртқа: білім көпірі жобасы» аясында жарық көрген 10 оқулықтың тұсауы кесілді.
Түстен кейін Симпозиум А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының директоры А.Фазылжанованың, Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының бас директоры М.Жұмабайдың, ҚР Президенті жанындағы ҚР ҰҒА Білім және қоғамдық даму ғылымдары бөлімшесінің ғылыми хатшысы К.Адилованың, профессорлар Б.Сердәлі мен Р.Нұрділлаеваның модераторлығымен секциялық мәжілістерге жалғасты.
Қазақ тілінің ғылым тілі ретінде даму кезеңдері 5 секция бойынша талқыға түсті. Қазақ тілінің ғылым тілін қалыптастыруы бірнеше кезеңнен өтті. Халықтық білім мен ғылыми тілдің алғашқы бастамалары XIX ғасырда қазақ зиялылары мен ғалымдарының еңбектерінде көрініс таба бастады. Сол кезеңдерде қазақ тіліндегі ғылыми терминдердің қалыптасуы өте баяу жүрді. Бұл кезеңде қазақ тілінде тек қана ауыл шаруашылығы, медицина және басқа да тұрмыстық салаларға қатысты терминдер қолданылды. XX ғасырдың басында, қазақ халқының ағартушылары мен ұлт зиялылары қазақ тілін ғылым тілінде қолдану мәселесін алғаш рет көтерді. Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, және басқа да қазақ интеллигенциясының өкілдері тілдің ұлттық мазмұнын сақтай отырып, оны ғылыми қызметке бейімдеуге тырысты.
Ғалымдар қазақ тілінің ғылым тілі ретінде дамуына ең басты ықпал еткен бағыттардың бірі – ғылыми терминология мәселелерін сөз етті. Ғылымның әр саласы үшін арнайы терминдер мен сөздер қажет. Қазақ тіліндегі ғылыми терминология бүгінгі таңда бірнеше кезеңдерден өтті. Кеңес кезеңінде көптеген орыс тілінен аударылған терминдер қазақ тілінде қолданылып келді, бірақ соңғы онжылдықтарда бұл жағдай өзгеріп, жаңа терминдер қазақ тілінде өзіндік құрылымдармен қалыптасып жатыр. Бүгінде қазақ тілінде ғылыми терминологияны дамыту үшін мемлекеттік органдар мен арнайы тіл ұйымдары, сондай-ақ ғалымдар мен тіл мамандары белсенді жұмыс істеп жатыр. Мысалы, Қазақстан Республикасында «Қазақ тілі терминологиясы» жүйесі, терминологиялық комиссиялар жұмыс істеп, ғылыми тілде қолданылатын жаңа терминдерді қазақшаландыру және олардың дұрыс қолданысын бақылау үшін түрлі іс-шаралар жүргізуде.
Қазақ тілінің ғылыми әдебиетте қолданылуы да талқыға түсті. Қазақ тілі қазіргі таңда ғылым мен білім саласының барлық салаларында қолданылады. Мысалы, физика, химия, математика, биология, ақпараттық технологиялар және басқа да көптеген ғылыми бағыттарда қазақ тіліндегі оқу құралдары, ғылыми мақалалар, зерттеу жұмыстары және оқулықтар жарық көріп жатыр. Қазақ тіліндегі ғылыми әдебиет әлемдік ғылымда өзін танытып келеді. Қазақстандағы жоғары оқу орындарында қазақ тілінде сабақтар жүргізіліп, ғылыми мақалалар мен конференциялар ұйымдастырылуда. Қазақ тіліндегі ғылыми әдебиет шетелдік зерттеушілер үшін қызығушылық тудыруда, бұл қазақ тілінің халықаралық ғылым мен білім саласында алатын орнын айқындайды.
Қазақ тілінің болашағы және ғылыми саладағы рөлі туралы айтыла келіп, қазақ тілі қазіргі кезде мемлекеттік тіл ретінде тек қана тұрмыстық немесе мәдениет саласында емес, ғылыми және білім беру жүйесінде де маңызды рөл атқарады деген түйін жасалды. Алайда, қазақ тілінің ғылым тілін дамыту барысында бірқатар мәселелер мен қиындықтар да бар. Бұл қиындықтардың ең бастысы – қазақ тілінде қолданылатын ғылыми терминологияның әлі де толық қалыптаспағандығы мен ғылыми әдебиеттердің жетіспеушілігі. Осыған қарамастан, қазақ тілінің ғылыми тіл ретінде дамуы үшін әлеует бар. Тілдің терминологиялық қоры нығайып, оның қазіргі заманғы ғылыми дамуға жауап беруі үшін үнемі жұмыс жасалуда. Мемлекеттік тілдің ғылым тілі ретінде дамуына ықпал ету үшін ғылыми жұмыстарды қазақ тілінде жариялау, халықаралық деңгейде қазақ тілінде ғылыми конференциялар ұйымдастыру және қазақ тіліне аударылған әлемдік ғылыми әдебиеттер санын арттыру қажет деген тұжырым жасалды.
Қазақ тілі – тек ұлттық тіл ғана емес, сонымен қатар әлемдік ғылыми кеңістікте өзін танытып келе жатқан тілдердің бірі. Қазақ тілінің ғылым тілі ретінде дамуы еліміздегі білім беру жүйесінің жаңа деңгейге көтерілуіне және халықаралық деңгейде бәсекеге қабілетті мамандар даярлауға мүмкіндік береді. Қазақ тілінің ғылыми терминологиясын дамыту, ғылыми зерттеулер мен білім беру жүйесінде қолданылуын кеңейту еліміздің мәдениетінің, ғылымының және білімінің әлемдік аренада бәсекеге қабілетті болуына жол ашады.
Қазіргі уақытта жасанды интеллект (ЖИ) көптеген ғылым мен техника саласында үлкен өзгерістерге себеп болып отыр. Бұл саладағы жаңалықтар мен жетістіктер тек қана технологияларды дамытуға емес, сонымен қатар тілдік аспектілер мен терминологияның қалыптасуына да айтарлықтай әсер етеді. Жасанды интеллект жүйелері түрлі тілдер мен мәдениеттерді өңдеу барысында жаңа терминдер мен ұғымдарды енгізуді қажет етеді. Бұл баяндамада жасанды интеллекттің терминологияға ықпалы, ЖИ жүйелеріндегі терминдер мен тілдің рөлі қарастырылып, жаңа терминдердің қалыптасу процесі талқыланады.
Жасанды интеллект – бұл компьютерлік жүйелердің адамдық интеллекті қайталауға және түрлі тапсырмаларды орындауға қабілеттілігі. Ол көп салаларда қолданылады: медицина, экономика, білім беру, өнеркәсіп және басқа да көптеген салаларда. ЖИ технологияларының дамуы мәліметтерді өңдеу, машиналық оқыту, табиғи тілдерді өңдеу (NLP), робототехника, автономды жүйелер сияқты салаларды қамтиды. Жасанды интеллекттің дамуы кезінде жаңа терминдер мен ұғымдар пайда болуда. Мысалы, «машиналық оқыту» (machine learning), «нейрондық желілер» (neural networks), «деректерді алдын ала өңдеу» (data preprocessing), «сезімтал интеллект» (sentient AI) сияқты терминдер ғылым мен техника саласында кеңінен қолданылуда.
Симпозиумда жасанды интеллект пен терминологияның байланысы ерекше пікірталасқа ұласты. Жасанды интеллект технологияларының дамуымен байланысты көптеген жаңа терминдер пайда болуда. Бұл терминдер ғылыми әдебиетте, инженерия мен бағдарламалау саласында жиі қолданылуда. Сонымен қатар, ЖИ жүйелерінің мәдениетаралық және тілдік әртүрлілікті ескеруі маңызды мәселе болып отыр. Жасанды интеллекттің негізгі мақсаттарының бірі — табиғи тілдерді дұрыс түсіну және өңдеу, сондықтан ЖИ саласындағы терминологияның халықаралық және ұлттық деңгейде дұрыс қалыптасуы маңызды. Бұл тұрғыда қазақ тілі мен басқа тілдерде ЖИ саласындағы терминдерді дұрыс аудару мен қолданудың маңызы зор.
Жасанды интеллект саласындағы терминдердің пайда болуы бірнеше негізгі бағытта қалыптасады: 1) ЖИ жүйелерінің негізгі концептілері: Жасанды интеллект жүйелерінің негізін құрайтын ұғымдар мен терминдер көбінесе ғылыми әдебиеттер мен зерттеу жұмыстарынан алынған. Мысалы, «алгоритм», «машиналық оқыту», «нейрондық желілер», «деректерді талдау» сияқты терминдер ЖИ саласындағы негізгі түсініктер болып табылады. 2) Нейрондық желілер мен машиналық оқыту: Бұл терминдер ЖИ-дің негізгі бағыттары болып табылады. Нейрондық желілер (neural networks) және машиналық оқыту (machine learning) терминдері ғылымда жиі кездеседі, бұл ұғымдар алгоритмдер мен деректерді өңдеудің түрлі әдістерін сипаттайды. Табиғи тілдерді өңдеу (NLP): ЖИ жүйелері тек қана математикалық есептерді шешумен шектелмей, адам тілін түсініп, оның мағынасын дұрыс анықтау арқылы сөйлесуге, мәтіндерді аударуға және сұрақ-жауап жүйелерін құруға мүмкіндік береді. Бұл салада көптеген жаңа терминдер пайда болуда, мысалы, «түсінік машиналары» (semantic machines), «тілдік модельдер» (language models), «мәтінді талдау» (text analytics) сияқты ұғымдар.
Жасанды интеллект және терминологияның өзекті жайттары ғалымдардың назарын аударған айрықша талқы болды. Жасанды интеллекттің терминологиясын аудару – бұл көп мәселені қамтитын күрделі процесс. Әсіресе, әртүрлі тілдер мен мәдениеттерде бір терминнің мағынасы өзгеруі мүмкін. Сонымен қатар, бір тілде нақты қолданыс тапқан терминдер басқа тілдерге аударылғанда, оның нақты мағынасы мен қолданылу аясы сақталмауы мүмкін. Мысалы, «machine learning» (машиналық оқыту) терминін қазақ тіліне аудару кезінде «машинамен оқыту» деп аудару мүмкін, бірақ бұл термин түсініксіз болуы мүмкін. Сондықтан, оның ғылыми контекстте дұрыс аударылуы үшін терминологиялық комиссиялар мен тіл мамандарының пікірлері өте маңызды. Сол себепті, халықаралық ғылыми қауымдастықта бір терминнің тұрақты және нақты анықтамалары болуы қажет. Қазіргі кезде қазақ тілінде жасанды интеллекттің ғылыми және техникалық терминологиясын қалыптастыру үшін көптеген жұмыстар атқарылуда. Қазақ тіліндегі ғылыми әдебиеттерде ЖИ саласындағы терминдер көбінесе орыс немесе ағылшын тілдерінен аударылады. Дегенмен, қазақ тілінде де өз алдына дербес терминдер мен ұғымдар қалыптасуы керек. Қазақ тіліндегі терминологияны қалыптастыру жұмыстары Қазақ тілінің терминологиясын дамыту орталықтары, жоғары оқу орындары мен ғылыми ұйымдардың қатысуымен жүзеге асырылуда. ЖИ саласындағы қазақ тіліндегі терминдер тұрақталып, ғылыми әдебиеттер мен оқулықтар қазақ тілінде жарық көріп жатса, бұл ЖИ технологияларын қазақ тілінде қолданып, оны ғылыми ортада кеңінен таратуға мүмкіндік береді.
Симпозиум секцияларында жасанды интеллект пен болашақтағы терминологияның даму жолдары ғылыми пікіралмасуға ұласты. Жасанды интеллект саласындағы терминологияның дамуы тек ғылым мен техника саласына ғана емес, жалпы қоғамның мәдениетіне де ықпал етеді. ЖИ жүйелері тілдерді үйреніп, адаммен қарым-қатынас орнатқан сайын, олардың тілдік терминологиясы да толықтырылады. 1)Терминдерді ұлттық контексте бейімдеу: Әрбір тіл мен мәдениет өз ерекшеліктеріне сай терминдерді қалыптастыруға мүмкіндік береді. Қазақ тіліндегі терминологияның ұлттық ерекшеліктері ескеріліп, жаңа терминдер мен ұғымдар жүйелі түрде қалыптасуы қажет. 2)Қазақ тіліндегі оқулықтар мен зерттеулер: ЖИ саласындағы қазақ тіліндегі ғылыми әдебиеттердің көптеп шығуы, оқу орындарында ЖИ туралы қазақ тілінде курстар мен лекциялар ұйымдастыру тілдің ғылыми қоғамдастығында алатын орнын нығайтады. 3)Халықаралық терминологиямен үйлесім: Жасанды интеллект саласындағы халықаралық терминология мен қазақ тіліндегі терминология арасындағы үйлесімділік сақтау үшін халықаралық стандарттарға сай жүйелі жұмыс жүргізу қажет.
Кешқұрым Симпозиум делегаттары «Ozge Epic» креатив хабы мен университеттің күзде жаңадан ашылатын Өнер, медиа және дизайн факультетінің ортақ жобасы – «Мың заман – бір Түркістан» қойылымын тамашалады. Пьеса авторы осы университет түлегі Сандуғаш Баймаханқызы. Бұл түркі өркениетінің даналары, ойшылдары мен қоғам қайраткерлері арқылы рухани және тарихи мұраны арқау еткен музыкалық драма.
Айта кетейік, 4 наурыз күні университет ұжымы симпозиум қатысушылары және қонақтарымен бірге Наурыз мейрамын атап өтетін болады.
Б. Сердәлі
Фото: Н. Шынтемір