Елімізде шағын бизнесті дамытуға бағытталған түрлі бағдарламалар мен жұмыстар жүзеге асырылып келеді. Қолөнерге және шаруашылық өндірісін дамытуға бейім халық ішінде қолы алтын жандар көп-ақ. Олардың қатарында Келес ауданының Бесқұбыр ауылында тұратын Мөлдір Нұғманова да бар. Ол жұбайы мен балалары жасаған киіз үйдің бар жабдығын тігіп, отбасылық кәсіпке айналдырып отыр.
— Бұл киіз үй кәсібін бастағанымызға екі жыл болды. Цехта жергілікті бес азаматты жұмыспен қамтып отырмыз. Тапсырыс көбейіп жатса жұмыс орнын қосуға дайынбыз. Осы таңға дейін 150 киіз үйді тапсырыспен жасап шықтық. Қазіргі таңда Өскемен қалсынан 20 киіз үйге тапсырыс алып отырмыз. Алдағы уақыттағы жоспарымыз демалыс орындарына осы үйдің керек екенін дұрыс насихаттап, шетелдік туристтерге көрсету, өзіміздің ұлттық құндылығын насихаттау, ерекше дүниемізді көрсету болып табылады, — дейді Мөлдір Нұғманова.
Мөлдір Бегалықызының ұлттық құндылықты насихаттау мақсатында бастаған ісі кейінен кәсіпке айналып, табысқа кенеліп отыр. Ол киіз үйге кететін материалдарды ауылдағы азаматтардан сатып алады екен. Яғни, кәсіпкердің талабына сай қарағаш, тұт секілді ағаштарды кесіп берсе құнын төлеп береді. Бес қыз, екі ұл тәрбиелеп отырған көпбалалы ана жас кәсіпкерлерге алдымен төзімділік қажет дейді. Ал қиындықтарға жан-жақты қарап шешім шығаруға кеңес береді.
— Келешектің іргесін бүгін қалау керек. Ал бүгін қаланған еңбектің жемісі ертең құрдымға кетпесін десек, бәріне жан-жақты қараған жөн. Айналып келгенде «Мемлекет маған не береді?» емес, «Мен мемлекетке не беремін?» ұстанымын ұстанғанымыз ұрпағымыз үшін ұтымды болар еді, — дейді Мөлдір Бегалықызы.
Түркістан облысының тұрғындарының назарына киіз үй туралы толық ақпаратты ұсынамыз. Ұлттық құндылықтарды дәріптеу арқылы табысын арттырған отбасының еңбегі баршамызға үлгі болуға лайық іс. Киіз үй – ежелгі көшпелі өмір сүрген адамдардың жылжымайтын негізгі баспанасы. Ол тез жылып, шапшаң тігуге ыңғайлы, көшіп-қонуға лайықталып жасалады. Киіз үйдің пайда болған уақыты қола дәуіріне тура келеді. Киіз үй біздің заманымыздан бұрын 7 ғасырда кеңінен пайдаланылып, киіз басу белгілі бір кәсіпке айналған. Киіз үйдің қабырғасы шеңбер тәрізді келіп, төбесі күмбезделген. Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың көшпелі өмір салтын ұстанғаны белгілі. Көшпелі өмірге ыңғайлы болғандықтан киіз үйді пайдаланған. Климат жағдайына және мекендейтін ауданына байланысты қазақтардың қыста немесе жазда тұратын тұрғын үйлері әртүрлі болған. Олар жазда киіз үйде, қыста тұрақты салынған жылы жайларда тұрған. Олардың барлығы дерлік киіз үй формасын сақтаған. Қазақтардың өте ертеде тұрған тұрақты үйлері шошала деп аталған. Ол дөңгеленген бір бөлмелі конус немесе жарты ай сияқты күмбезделген. Шошаланы ағаштан кесіп, тоқып немесе ойылған тастан, күйдірілген кірпіштен қалаған. Киіз үй – ежелгі көшпелі өмір сүрген адамдардың жылжымайтын негізгі баспанасы.
Ал Қазақстанның оңтүстігі мен орталық аймағында дөңгелек күмбезді қыпшақ үлгісіндегі киіз үйлер басым болды. Жетісу аймағында құрылысы конус тәрізді, күмбезді келген қалмақ үлгісіндегі киіз үйлер сақталған.
Кей деректе киіз үйдің қазақ және қалмақ үлгісіндегі екі түрі бар екенін айтылады. Киіз үй негізгі үш элементтен тұрады: кереге, уық, шаңырақ. Жылжымалы тор көз – кереге, кереге басы мен шаңырақты жалғастыратын ағаш – уық, киіз үйдің төбесі – шаңырақ. Керегенің әр бөлігі қанат деп аталатын қабырғалардан тұрады.
18 ғасырдан бастап 19 ғасырдың бірінші жартысына дейін 12, 15 және 18 қанатты киіз үйлер болған. Керегелер торкөз, желкөз деп бөлінеді. Керегенің басы мен шаңырақтың ортасын ұзын ағаш шыбықтар – уық тұтастырып тұрады. Үйдегі кереге басы қанша болса, сонша уық керек. Академик Әлкей Марғұланның «Казахская юрта и ее урбанство» деген еңбегінде «30 қанатты хан ордалары болған» деген дерек келтірілген. Киіз үй негізгі үш элементтен тұрады: кереге, уық, шаңырақ.
Қайыңды иіп немесе бірнеше иіндіні қималастырып шеңбер бейнелес етіп шаңырақ жасалған. Өн бойына уық шаншылатын төрт бұрышты тесіктер қашайды. Оны шаңырақ көзі дейді. Көздері керегенің басына, үш-үштен, кейде төрт-төрттен айқастырған бүгулі шыбықтар бар, оны күлдіруіш дейді.
Киіз үйдің сәнді, өте әшекейленген есігі сықырлауық деп аталады. Ол ортасынан ашылып-жабылып тұратын жарма есіктерге ұқсайды. Есік ашылып-жабылғанда сықырлап тұрады.
Киіз үйдің есігі табалдырық пен маңдайша және екі жақ босағадан тұрады. Босаға түзу ағаштан жасалады. Маңдайша мен табалдырық жуан қайыңнан шабылып, сүргіленеді. Артынша ою-өрнекпен әшекейленеді.
Маңдайша киіз үй керегелерінің жоғары бастарын тұтас конструкцияға айналдырады. Маңдайшаға маңдай уықтар бекітіледі, ол босаға мен сықырлауықтың жоғары жағын ұстап тұрады.
Табалдырық маңдайшаның жердегі көшірмесі. Тек табалдырықты көп сәндемейді, бір түспен сырлайды. Табалдырық пен маңдайшаға кереге тіреліп, жалпақ сәнді құралмен бекітіледі. Табалдырықты баспайды, табалдырыққа отырмайды.
Босаға маңдайша мен табалдырық арасын белгілі қашықтықта ұстап тұрады, кереге бекітіліп, адамдардың үйге кіріп-шығуы үшін арнайы жасалған.
Киіз үйдің ішіндегі торларды туырлық және жапқымен жапқан. Киіз үйдің сыртын киізбен жабады. Киіз үйдің киізден жасалатын жапқыштары үй корпусына баумен немесе өрнекті құралмен, үлкен түкті кілеммен және басқұрмен бекітілген. Басқұр жасалуына қарай ақ басқұр және ала басқұр деп екі түрге бөлінеді. Екеуі де өрмек тоқу әдісі арқылы тоқылған.
Жел бау – киіз үйдің шаңырағын қатты жел аударып кетпес үшін шаңырақтың күлдіреуіш ағашынан төмен тартып бастыруға пайдаланылатын шашақты бау.
Бас бау – туырлықтың, үзіктің жүннен есіп жасалған жоғары баулары.
Уық бау – керегенің бастарына уықтың аяғын бекітетін бау. Бауды бояуға ақ, жасыл және ары түс пайдаланылған.
Киіз үйдің түрлері
Қазақтың киіз үйлері қолданылуына қарай негізгі үш түрге бөлінген: тұрғын үй қызметіндегі киіз үй; қонақ қабылдауға арналған той киіз үйі; жылжымалы киіз үй. Бұлардан басқа қойма және сарай орнына қолданылған асхана киіз үйі болған.
Киіз үй жабдықталуына қарай да ажыратылған. Оларды арбамен тасымалдау үшін бірнеше түйе қажет болған. Орташа жағдайы бар қазақтың киіз үйі де көлемі жағынан шағын болған. Оларды бір түйемен тасымалдауға болады.
Қазақтың ақ үй, ақ орда, боз үй, отау үй деп аталатын қонақ үйлері көз тартар көркемдігімен ерекшеленген.
Ақ орда – қазақ феодалдарының, сұлтандарының халық шеберлеріне арнайы жасататын киіз үйі. Орда туралы мәліметтер 16-18 ғасырдағы зерттеушілердің еңбектерінде кездеседі. Саяхатшы Христофор Барданестің жазбалары бойынша сұлтандардың киіз үйлері аса үлкендігімен, киізінің ақ түсті болуымен және бау-құралдарының әдемі әшекейленгенімен ерекше көрінген. Ішінде бірнеше бөлмеге бөлінген. Ортасында үлкен қазан асулы тұрады.
Сондай-ақ қазақ халқының жас жұбайларға арналған отау үйі де жасауға бай және сәнді болған. Мұндай киіз үй жиһаздардың әдемілігі, сәнділігі жағынан тіпті билеуші үстем таптың ордасынан да асып түскен.
Қазақтың киіз үйлері қолданылуына қарай негізгі үш түрге бөлінген: тұрғын үй қызметіндегі киіз үй; қонақ қабылдауға арналған той киіз үйі; жылжымалы киіз үй. Жас жұбайларға арналған үйдің екі түрі болған: отау үй және күйме.
Отау – қазақтың байырғы сөздерінің бірі. Отау деп көп жағдайда үлкен үйден бөлініп шыққан, бірақ әлі сол ауылдың ықпалымен көшіп-қонатын үйді атайды.
Күймелі арба қыпшақтар мен ноғайлардың, қазақтардың көшіп-қонғанда, жолда ұзақ жүргенде пайдаланатын тұрғын үйі. Оларда тек қыздар мен балалар тұрған. Рубрук ол туралы былай жазған: «Әйелдер өздеріне тән әдемі күймелер жасатқан. Олар бойжеткен қыздар тұратын бөлме қызметін атқарған».
Киіз үйдің тағы бір түрі – жорық киіз үйлері. Ол арнайы әскери жорыққа арналған. Ол сәнді жабдықсыз, шағын көлемді болған. Жорық киіз үйінің бір түрі – жолым үй.
Көш кезінде шаршаған малдың, көш көліктің жағдайына қарап аз уақытқа тоқтап, бума уықтардың басын түйістіріп, үстіне киіз жауып жасаған баспананы жолым үй атаған. Бұл сөз жолшыбай жасалған үй деген мағына береді.
Киіз үйдің тағы бір түрі – жабасалма. Көшіп, не керуен салып келе жатқанда бір қонып аттанатын жағдайда екі керегені жайып, бастарын түйістіріп, бекітіп, үстіне киіз жауып жасаған баспананы жабасалма деп атаған.
Жабасалма мен жолым үйдің ішінде от жақпайды.
Киіз үй — қазақ халқының бір шегесіз жиналып, бір шегесіз құрылатын, қыста жылы, жазда салқын, көшіп-қонуға ыңғайлы тұрмыстық үй.
Киіз үйдің қазақ өмірі мен әлеуметтік жағдайына үйлесімдігі сондай, оны үлкейтіп, кішірейтіп, тіпті бір-біріне қосып, екі-үш бөлмелі етіп тігуге де болады.
Туырлықтан жазда ыстық, қыста суық, жауында су өтпейді. Кейде қыстан киіз үймен шығатын қазақтар туырлықты екі қабат етіп жабады. Үй іргесін шөппен бітеп, айналасын қамыспен шалылап қоралайды. Көбінесе қопалы, қамысты жерді паналайтындықтан, жел де көп болмайды.
Міне, осындай үйде ел даңқын асырып, намысты қолдан бермеген данышпандарымыз бен батырларымыз туып, өскендігін мақтанышпен айтуға болады.
Әрқашан қоныс аударғанда таза жерге тігілген үйдің саф ауасы аспан, жер, сумен астасып, қасиетті қара шаңырақтың киесі, мүмкін, осындай ұлылардың көкірегіне нұрлы сәулесін құйған болар.
Қазақтың материалдық мәдениетін қалыптастыруының негізі болған қазақтың дәстүрлі қолөнері жөнінде сөз қозғар болсақ, сонау ықылым замандарды басынан кешіріп, қазірге дейін мал шаруашылық аудандарда баспана ретінде қолданылып отырған қазақ киіз үйінен аттап өте алмаймыз.
Ата-бабаларымыз таулы өңірде мекенденгендіктен, орман-тоғайдың ен байлығынан мейлінше игіліктенген.
Қауымдық қоғам кезіндегі ата-бабаларымыздың алғашқы баспаналары тас үңгір, күрке, жер үй – лопы, балаған, қақыра, қалытқы, саргер, шарбақ үй, т.б. болғаны шындық.
Шаруашылықтың шалқуына ілесе тас үй, тасқора, тас үңгірлерді тастап, дөңбек үйлері, дөңбек қоралары, кірпіш үйлері бар тұрақты қоныстар құрып мекенденумен бірге көшпенді тұрмысқа лайықты киізүй қаңқасын, киізүй жамылшыларын жарыққа шығарған. Демек киізүй – көшпенді тұрмыстың төл туындысы.
Халқымыздың үйағаш басатын шебер үйшілері, шаңырақшылары, үйдің ағаш мүкәмәлін, ағаш ыдыс-аяғын жасайтын даңғайыр ағаш шеберлері артына ағаш ісмерлігінің мол қазынасын қалдырды да, үйағашылық, үйшілік өнері – дара ұлттық ерекшелігімен бүгінге жетті. Киізүй малшаруашылық өңірлерінде қазір де пайдаланып отыр.
Жүйеден, киізүй көшпенді тұрмыстың жемісі болғандықтан, орталық және Орта Азианы қоныстанған басқа да мал өсіруші тайпалар қырғыз, тәжік, өзбек, моңғол т.б. ұлттарда «киіз туырлықтылар» атанды.
Алайда, әр ұлттың ұлттық салт-сана, діни наным-сенімдеріндегі, тұрмыс мәдениетіндегі өзгешеліктеріне қарай киіз үйлерінде айқын парықтар болды. қалмақ үйі – (моңғол халқының «гер» деп аталатын киізүйі) сүйегі кереге – «терім»; уығын –«унын»; шаңырағын – «харач» деп атайды. Шаңырағы шағын, уықтары түзу ағаштан жасалады. Сондықтан үй төбесі қиық конус тәрізді, еңсесіз, аласа. Қазақ үйінен тар келеді. Уықтарына бау орнына бүлдірге тағылады. Туырлықтары кереге бойы келеді де, жоғарғы жағына үзік жабылады.Үзік етегі жайылып тегіс түседі. Туырлық үзіктерінің пішіліп тігілуі қазақ киізүй жамылшыларындай күрделі болмайды. Бұл моңғұл халқының тігетін баспанасы болып – қытай тілінде мыңгу бау қалмақ үйі делінеді.
Ал қазақ киіз үйлерінің уық балағы кереге басынан жоғары отызда елу сантиметірдей сыртқа тебіңкі, доғалана иін жасап керегемен қосылады да, табиғи биіктеп еңселі көрінеді.